Hiztegia
aldápa, aldapía. (a). izena. ALDAPADA, ALDATS, ALDAMARRA (EIB.). Cuesta. Aldapa ederra dago Uberatik Elgetara.
áldar, áldarra. (c). izena. Alde batera kaida duen zoruaz aldarra duela esan ohi da. Caída, desnivel. Aldarrian dago soo aura ta eztakitt zela ibiliko gan goldatzeko./ Azpixak aldar puxka bat pe badauka ta orregatik gelditzen da kili-kolo maixa.
aldátu. 1. aldatu. (a). da aditza. Cambiar. Urtiak pasau arren etza bape aldatu. Sin. kanbíxau. 2. aldatu. (b). du aditza. Mudar, cambiar. Erropak aldatu ta segittuan nator./ Plazia ziero aldatu dabe. Ik. kanbíxau, mudáu. 3. aldatu. (c). du aditza. Trasplantar una planta. Letxuga landaria aldatu premiña edarrian daukau. Sin. birraldátu.
álde. 1. alde, aldía. (b). izena. Lado, aspecto, etc. Etxian alde banatan txakurrak dauzke./ Bere alde onak eta txarrak dauzka ezkontziak. aldé batera. (b). Por una parte.
Naixao neuke, alde batera, eurixa eingo baleu. Alde batera penia galanta, baiña bestera familixiandako deskantsua. álde on, álde óna. (c). Jantzi baten era ona. Ant. itxúlikalde, itxuli. alde onera. esapidea. Posizio normalean. “Itxulittara daukazu jantzitta” ta “Ez, au alde onera jak”. Don. Sin. érara. Ant. itxúlikaldera. aldétik kendu. (c). esapidea. Ondotik kendu. Gau guztian ezkiñuan aldetik kendu. bere aldía zaintzen ona izan. (c). esapidea. Interesatua izan.
Ik. aldérdi. 2. alde, aldía. (b). izena. Diferencia. Alde ederra dago jolasian ibilli ero lanian ibilli./ Egundoko aldia etara jaue Rominger-ek. Sin. diférentzia. milla alde egon ez. (b). esapidea. Alde handirik egon ez. Presidente bata izan, bestia izan, eztago milla alde. norbait norbaiten aldian dotoria... izan. (b). esapidea. Kalitatea konparatzeko formula. Ori nere aldian pobria da./ Orrek zure aldian pauso baldarra dauka./ Arek gure aldian asko daki. 3. alde. (a). posposizioa. A favor de. Jente guztia Realan alde dago. Noren alde. Sin. fabore. 4. aldían euki. (b). ALDIAN ARTU, EKARRI, ERABILI.... Soinean edo poltsikoan zerbait euki, artu... Tener, coger, llevar, consigo. Oiñ eztaukat aldian diruik, baiña biar pagaukotsut./ Arek aldian erabiltzen dittu diru guztiak./ Eztaukat nereik aldian dauzkaten erropak besteik. ALD
alde onera. esapidea. Posizio normalean. “Itxulittara daukazu jantzitta” ta “Ez, au alde onera jak”. Don. Sin. érara. Ant. itxúlikaldera.
aldeándu. (d). da aditza. Aldendu, urrundu. Len lagun aundixak zien baiña oiñ itxuria aldeanduta dare.
álde eiñ. (a). du aditza. ÁLDE. Separarse, alejarse. Etxetik alde eindda dago aspalditxuan. ÁLDE. (b). du ad. Normalean eginekin esaten bada ere, gabe ere entzun daiteke. Ointxe alde dau zure amak./ Uberatik aldeta dare portugesak. Aldetzen eta aldeko ere bai: Ilddakotik derrepente aldetzen dau zorrixak. Mertz./ Zu ildda bazare, ero ni ildda nauela, zorrixak badauzkatzu, derrepente aldeko dabe. Mertz./ Itxekonak alde zeben gu ezkondu baiño zeoze lentxuao. JJp.
álde émendik!. (a). interjekzioa. Kendu hemendik, fuera hemendik. Ik. áide!.
aldéko. 1. aldeko, aldekúa. (b). izena. Alde, fabore dagoena. Partidario Francon aldekuak ixillik dare aspaldian. 2. aldeko, aldekúa. (b). izena. Partekoa, ezkontza baten, adibidez. Nobixuan aldekuak baztar baten jarri zien eta nobixianak beste baten. 3. aldeko, aldekúa. (b). izena. Baserrietan, zure etxetik oso gertu Juan zaittez aldekora ta emon daizuela gatz puxka bat. Teilatupe batekoa den etxebizitzari etxekon edo besteko. Teilatupe diferentekoari aldeko. Dena dela, Txangala auzoko ugarrixarrek elkarri etxekoneko esaten diote, Ugarriaga biak elkarrengandik 200 metrora egonik.
aldéko ándiko, aldéko ándikua. (c). Aldeko baserrian, bi bizitzetatik urrunen dagoena, handikaldeko partekoa. Aldeko andiko txakurra da ori. aldéko eméndiko, aldéko eméndikua. (c). izena. Aldekoan, hemendiko aldetik dagoen etxebizitza. Aldeko emendikuan txarrixa il ddabe. Artizak, —han jaioa naiz ni,— bi baserri eta lau etxebizitza dira, eta goiko hitzak erabiltzen ditugu. Andiko eta emendiko soilik ere esan ohi dira, zentzu berberaz. Andikuan izan naiz./ Emendikuan familixia izan dabe. Edozein modutan, gauza hauek asko aldatzen dira auzune batetik bestera.
aldéndu. (d). da aditza. Alde egin. Guk betik marka txikixa euki dou, ezkerreko belarrixan akastxo bat kenduta aurrekaldetik, kaska txiki bat kenduta. Aldentzen bada, errebaiñu batetik beste errebañu batera joaten bada, olako markakua falta juau ero. Enr.
Gutxi erabilia.
aldénik álden. (c). adberbioa. ALDEIK ALDE. Alderik alde, zeharretara. Goitik beheraren aurkakoa. De izquierda a derecha, en oposición a de arriba a abajo, sobre todo cuando nos referimos a terrenos inclinados. De lado a lado. Aldenik alden goldatu biakou soo aura, goittik bera goldatzeko aldapa aundixa dago ta./ Aldenik alden ebai zeban oiñaztuak arbolia./ Maixa, iru metrokua, aldenik alden dana umez beteta. Ben. ALDEIK ALDE ere entzun daiteke, baina gutxiago.
aldera. 1. aldera. (b). Aditz-izenaren ondoren jarrita, egin egin behar delako, interes handirik gabe. Eitte aldera ein giñuan idazlana, eta alakua urten zan./ Jate aldera jan giñuan, baiña gogo barik. 2. -t(z)e aldera. Zerbaiten truke. Denporia pasatze aldera joaten da kartetan jokatzera./ Mantentze aldera egon zan kriau Amatiñon.
aldéra-kárga, aldéra-kargía. (c). izena. Alde baterako karga. Burdixa egundoko aldera-kargiakin kargau giñuan eta kosta jakun etxera aillegatzia. Sin. áldero.
álderdi. 1. álderdi, álderdixa. (c). izena. Alde erdixa. Gorputza bi partetan bereizten badugu Atakia emon zotsan da alderdixa geratuta dauka./ Elgeta aldera joten daben alderdixa ziero erre jakuen etxiak su artuta. Azen.: aldérdi ere bai 2. aldérdi, aldérdixa. (c). izena. Aldea, partea. Lado, parte. Arek bere alderdixa besteik eztau ikusten./ Danok ga onak norberan alderdixa zaintzen./ Kamisetiak alderdi bat zikiña dauka. Gutxi samar erabilia, eta hauen antzeko testuinguruetan. Azen.: bigarrenean, normalean.
Sin. alde. 3. aldérdi, aldérdixa. (a). Partidu politikoa. Batuaren bidez ikasia. Lehen, partidu.