Hiztegia
álde eiñ. (a). du aditza. ÁLDE. Separarse, alejarse. Etxetik alde eindda dago aspalditxuan. ÁLDE. (b). du ad. Normalean eginekin esaten bada ere, gabe ere entzun daiteke. Ointxe alde dau zure amak./ Uberatik aldeta dare portugesak. Aldetzen eta aldeko ere bai: Ilddakotik derrepente aldetzen dau zorrixak. Mertz./ Zu ildda bazare, ero ni ildda nauela, zorrixak badauzkatzu, derrepente aldeko dabe. Mertz./ Itxekonak alde zeben gu ezkondu baiño zeoze lentxuao. JJp.
álde émendik!. (a). interjekzioa. Kendu hemendik, fuera hemendik. Ik. áide!.
aldéko. 1. aldeko, aldekúa. (b). izena. Alde, fabore dagoena. Partidario Francon aldekuak ixillik dare aspaldian. 2. aldeko, aldekúa. (b). izena. Partekoa, ezkontza baten, adibidez. Nobixuan aldekuak baztar baten jarri zien eta nobixianak beste baten. 3. aldeko, aldekúa. (b). izena. Baserrietan, zure etxetik oso gertu Juan zaittez aldekora ta emon daizuela gatz puxka bat. Teilatupe batekoa den etxebizitzari etxekon edo besteko. Teilatupe diferentekoari aldeko. Dena dela, Txangala auzoko ugarrixarrek elkarri etxekoneko esaten diote, Ugarriaga biak elkarrengandik 200 metrora egonik.
aldéko ándiko, aldéko ándikua. (c). Aldeko baserrian, bi bizitzetatik urrunen dagoena, handikaldeko partekoa. Aldeko andiko txakurra da ori. aldéko eméndiko, aldéko eméndikua. (c). izena. Aldekoan, hemendiko aldetik dagoen etxebizitza. Aldeko emendikuan txarrixa il ddabe. Artizak, —han jaioa naiz ni,— bi baserri eta lau etxebizitza dira, eta goiko hitzak erabiltzen ditugu. Andiko eta emendiko soilik ere esan ohi dira, zentzu berberaz. Andikuan izan naiz./ Emendikuan familixia izan dabe. Edozein modutan, gauza hauek asko aldatzen dira auzune batetik bestera.
aldéndu. (d). da aditza. Alde egin. Guk betik marka txikixa euki dou, ezkerreko belarrixan akastxo bat kenduta aurrekaldetik, kaska txiki bat kenduta. Aldentzen bada, errebaiñu batetik beste errebañu batera joaten bada, olako markakua falta juau ero. Enr.
Gutxi erabilia.
aldénik álden. (c). adberbioa. ALDEIK ALDE. Alderik alde, zeharretara. Goitik beheraren aurkakoa. De izquierda a derecha, en oposición a de arriba a abajo, sobre todo cuando nos referimos a terrenos inclinados. De lado a lado. Aldenik alden goldatu biakou soo aura, goittik bera goldatzeko aldapa aundixa dago ta./ Aldenik alden ebai zeban oiñaztuak arbolia./ Maixa, iru metrokua, aldenik alden dana umez beteta. Ben. ALDEIK ALDE ere entzun daiteke, baina gutxiago.
aldera. 1. aldera. (b). Aditz-izenaren ondoren jarrita, egin egin behar delako, interes handirik gabe. Eitte aldera ein giñuan idazlana, eta alakua urten zan./ Jate aldera jan giñuan, baiña gogo barik. 2. -t(z)e aldera. Zerbaiten truke. Denporia pasatze aldera joaten da kartetan jokatzera./ Mantentze aldera egon zan kriau Amatiñon.
aldéra-kárga, aldéra-kargía. (c). izena. Alde baterako karga. Burdixa egundoko aldera-kargiakin kargau giñuan eta kosta jakun etxera aillegatzia. Sin. áldero.
álderdi. 1. álderdi, álderdixa. (c). izena. Alde erdixa. Gorputza bi partetan bereizten badugu Atakia emon zotsan da alderdixa geratuta dauka./ Elgeta aldera joten daben alderdixa ziero erre jakuen etxiak su artuta. Azen.: aldérdi ere bai 2. aldérdi, aldérdixa. (c). izena. Aldea, partea. Lado, parte. Arek bere alderdixa besteik eztau ikusten./ Danok ga onak norberan alderdixa zaintzen./ Kamisetiak alderdi bat zikiña dauka. Gutxi samar erabilia, eta hauen antzeko testuinguruetan. Azen.: bigarrenean, normalean.
Sin. alde. 3. aldérdi, aldérdixa. (a). Partidu politikoa. Batuaren bidez ikasia. Lehen, partidu.
áldi. 1. aldi, aldíxa. (a). izena. Vez. Kalera joaten dan aldi bakoitzian mozkortuta etxeratzen da./ Azkenengo aldixa izan deilla. Ik. aldiz. aldiko bat. (b). Aldi bakoitzean bat. Orrek mozkorrak aldiko bat arrapatzeittu./ Pastillak aldiko bat artu bia die. 2. aldi, aldixa. (c). izena. Denboraldia. Período, temporada, racha. Gure amak aldixak eukitzeittu, batzutan primeran da beste batzutan gaizki./ Emen aldixa datorrenian aprobetxau ein bia da. áldi báten. (c). adberbioa. Denboraldi baten. Derrepentian ezkutau zan errittik eta aldi baten etzan agertu. ÁLDI BATERÁKO. Oiñ beintzat bakaziñotara joan biot aldi baterako, eta gero ikusikou zer eitten doun.
aldi oneko edo txarreko egon. (c). esapidea. Umore edo aldarte oneko egon. Aldi oneko dagonian arrapatzen bozu, tira, baiña bestela ezaitte arrimau be eiñ. aldían aldíko. (c). esapidea. Garai bakoitzean garai hari dagozkionak. En cada época los trabajos, etc., correspondientes. Ana eztago etxian; nobixuana juan da. Badakizu, aldian aldiko lanak./ Mutikotan azelakotxe billurra izaten giñuan konfesatzeko. Aldian aldiko prolemak. áldittan. (c). Batzuetan, boladatan. Aldittan burua etortzen jako, baina normalian eztau iñor ezautzen. áldixak izan. (c). esapidea. Boladak izan. Aldixak izaten zittuan gure amandriak; batzutan primeran, beste batzutan burua ziero galduta. 3. -aldi, -aldíxa. (a). atzizkia. Denborazko atzizkia. Ik. akordauáldi, diruáldi, emonáldi, larriáldi, negarráldi.
aldíkona, aldíkonia. (d). adjektiboa. (despektiboa.) Aldakorra, aldiak, boladak dituen emakumea. Etzaittez geixegi fixau, aldikonia da aura ta.
aldista, aldistie. adjektiboa. (Aramaio) Alde batera nahiz bestera jarduten duen pertsona. Ik. aldikona
aldra, aldria. izena. (Eibar) ALDRADA. Lagun edo animalia talde handia, saldoa. Lentxuago pasau da egazti aldrada galanta. (AAG Eibes).
aldrébes. 1. aldrebes. (a). adberbioa. Oker, atzekoaz aurrera, alderantziz. Al revés, del revés. Gauza guztiak aldrebes esateittu./ Jertsia aldrebes jantzi dozu. aldrebésko aldéra. (a). Okerreko erara. Zeukan mozkorrakin, periodikua aldrebesko aldera artuta ziarduan leitzen./ Prakak aldrebesko aldera dauzkazu. Ik. itxúlikaldera. 2. aldrebes. (b). adberbioa. Deseroso; urruti edo konbinazio txarra dagoelako. A desmano.
Uberarrei oso aldrebes gelditzen jakuen Elgeta eta agaittik pasau zien Bergara. Sin. eróso. 3. aldrebes, aldrebesa. (b). adjektiboa. Baldarra, moldakaitza. Torpe. Berbetan ondo aldrebesa intzan txikittan./ Fubolian i baiño aldrebesagoik etxuat sekula ikusi. Sin. moldékaitz, baldar. astua atzeraka baiño aldrebesaua. (c). esapidea.