Hiztegia

A | B | C | D | E | F | G | I | J | K | L | M | N | O | P | R | S | T | U | V | X | Z
irríntza
irundu
irríntza, irrintzía. (d). izena. Ik. burtirríntza.
irrintzaráta, irrintzaratía. (d). izena. Irrintza-zarata, ardatza olio gabe duen gurdiak ateratzen duen hotsa. Ta ori arriuoi ala juten zan, burdixa berriz irrintzaratiakin soiñua juaz, ipini jaboia ero intxaurra ero zeoze irrintzia ataratzekua ero. Juana. Sin. burtirríntza.
irríntzi. 1. irrintzi, irrintzíxa. (c). izena. Zaldiaren oihua.   El relincho del caballo. Zuen biorra ipursaltoka zebillen irrintzi baten./ Aren irrintzixa guretik pe entzuten da. irrintzi eiñ. (c). Relinchar. Zaldixak irrintzi ein ddau. Don. 2. irrintzi, irrintzixa. izena. (Eibar) Lekaioa, pertsonaren irrintzia. Sin. lékaixo.
irristára, irristaría. (c). izena. Labankada.   Resbalón. Ein neban irristariakin pareta jo neban ixa, izotza zeuan da. Sin. labankara.
írrist eiñ. (b). du aditza. TXIRRIST EIÑ. Irristada egin, labandu.   Resbalar, dar un resbalón. Erropak esegitzen e, silliak irrist ein zostala, jausi, da eskuak ipiñi, eta kristala apurtu nebala. Eli./ Arri baten irrist eiñ da ipurtxintxurreko ederra artu neban./ Aurreko erruberiak irrist eiñ da lurrera./ Baiña arek pe bazeukan bere bentajia, aldapan ebagixa eiñaz sartuta juten zuan (burdi-zorrotza), arek etxuan txirrist eitten bera. Burdi-bolantiakin juten baaiz e goittik bera bajoiak. Don. Sin. lában eiñ, labandu.
irristo. Ik. txirrístu.
iru. 1. iru. (a). zenbatzailea. Tres. irurak, iruretan... iru-lau. (c). Hiru edo lau, hiruzpalau. Ekarrizu iru-lau bat tomate ortutik./ Iru-lau lagun naikua die lan ori eitteko irútik batéko, irútik batekúa. (c). esapidea. Herena. Irutik bateko bat jan juat. Don. 2. iru, irua. izena. (Eibar) Ilua, enbor zaharrek barruan izaten duten lehortutako edo usteldutako materia. Sin. illu. irua egin. IRUTU. "Pudrirse, secarse los troncos. Honi egurroni hirua ein jakok./ Hau egurrau hirutu dok eta etxok balio". (Eibetno)
irubedar, irubedarra. izena. "Hirugarren aldiz ebakitzen den belarra." (Lar Antz) Ik. bibédar.
irúdi, irudíxa. (d). izena. Imagen. Lenao pregoneruak pregoia jote juan Bergan. Oiinddiokan be zar baten..., goguan jaukat aren irudixa. Klem. Gutxi erabilia.
irugiarria
© Jaione Isazelaia
irúgiarre, irúgiarria. (b). izena. Tocineta, panceta. Zartaiñian pasautako irugiarria, gozua ogi bittartian. Azen. irugiárre, -ía ere bai. Don. Sin. txitxarra (Ub.). Sin. txitxárra.
irui. Ik. idúri.
iruin. (Eibar) "Cordelero." (SB Eibetno).
íruki, írukixa(k). izena. Trillizo(s). Irukixak euki i dittue./ Irukixa da Pantxika. Ik. bíki.
irukitz. Ik. irúkotx.
irúko. 1. iruko, irukúa. (c). izena. Elizkizunetara sartzeko jotzen diren hiru kanpai hotsak.   en Ubera las tres campanadas que indican el inicio de la función religiosa. Irukua joten, da oinddio etxian neuan. Orduerdi lehenago kanpaiak jotzen ziren, kanpai-saio luze samarra; ordulaurden falta zelarik batekua, eta azkenik irukua. 2. iruko, irukúa. (c). izena. A los bolos, el pleno. Len be irukua jo dau ta oin be larri ibili./ Lau iruko dare oingoz. Hiru txirloak eraisteari esaten zaio irukua jotia.
irukoitz. Ik. irúkotx.
irukoskorreko, irukoskorrekua. izena. "Clase de pan." (SB Eibetno)
irukóte, irukotía. (b). izena. IRUKÓNDE. Hiruko taldea.   Grupo de tres. Guk pe irukote ederra jaukau etxian, zein baiño zein okerrauak./ Au dok irukotia! Hiru perretxiko eder, hiru patata handi zulo baten, etab. ikustean. Enfasidun esaldietan entzuten da, batik bat. Zuen bixak eta guria, aze irukondia juntau dan gabon-kanturako. Ik. -kónde.
irúkotx. IRUKOITZ, IRUKITZ, IRUKUTZ.
irukutz zurixa
© Jaione Isazelaia
irukotxa
© Ezezaguna
1. irúkotx, irúkotxa. (c). izena. . TRIFOLIUM PRATENSE. Zelaian berez sortzen den sekula belarra. Trébol silvestre Irukutza zelaixan egoten danai; “trebol”, orri esate jako irukutz bedarra. Irukutz aundixa, irukutz txikixa... Don. Oso fina da jateko. Batzuk "berezko irukotxa" ere deitzen diote. Ereindakoa, sekula-bedarra edo alfafe zabala da, eta berezkoa, irukotxa. Batzuentzat hosto txikikoa da, trebola zabalagokoa delarik. Donatorentzat berriz, irukutz eta trebola gauza bera dira. Azen.: írukotx, írukitz, írukutz eta írukoitz ere bai. Ik. trébola. 2. irúkotx, irúkotxa. (c). adjektiboa. Hiru atal edo parte berdin dituena.   Triple, compuesto de tres partes. Baserri ori irukotxa da (hiru etxebizitza dituelako). Aurrekoaren Ald. eta azentu gorabehera berdinak. Ik. bíkotx. 3. irúkotx, irúkotxa. (c). izena. Trillizos. (Abereetan). Ik. íruki, laukotx.
írun. (d). du aditza. Linuz edo artilez haria egin.   Hilar. Kerrua irun esate jakon; goruan ipiñi, sartu gerrixan da ardatzakin arixa eiñ. Aniz./ Negu guztia liñua iruten, irun esaten jakon, juntau andra mordua ta, gero gabian errondia. Aniz./ Lenengo ardixen illia garbittu, siketu, kardak esate jakona, kardiakin zertu, sitx eindda ipiñi. Gero, irun esate jakon, goruetan, naiz txabillan gizonak.Aniz./ Iruten etara giñuan erretratua. JJp./ Gero irun. Iruteako zenbat lan! Ni entzunda nao —beeko sua izengo zan, beste surik ez— gabian amaikak amabixak aldera artian, ardatzian eitten onek andra zaarrok —geruaokua da makiñia— da an ardatzian eiñ, da gizonak albuan jarri, tta suai puxkat argi eraiñ, da; ostian kosta eitten zala petroliu- ta. Da suan argixakin e iruten. JJp. Ikusten denez, IRUTEN forma agertzen da usuen.