Hiztegia

A | B | C | D | E | F | G | I | J | K | L | M | N | O | P | R | S | T | U | V | X | Z
artíol, artíola. (d). izena. Ardiak jeizterakoan geldi egon zitezen erabiltzen zen tresna. Artiola ardi jaistekuai; artiola izena. Ardi-jaixtekua, oiñ ezta egongo. Hil.
artiriña eta artua
© Jaione Isazelaia
artírin, artiríña. (c). izena. Harina de maíz. Emoixezu oilluei artirin puxkat. Ik. artábirrin, ogiíriñ.
artísta. 1. artista, artistía. (b). izena. (adierazkorra.) Zelebrea, bitxoa, arraina.   Pájaro, bicho. Aspaldixan artista ederra eindda ago i. 2. artista, artistía. (b). adjektiboa. Trebea. Sin. artétsu.
artízar, artizárra. (d). izena. Venus, lucero del alba. Klem.k aurretiko zaharrek erabiltzen zutela dio. Sin. goizízar.
árto.
artua bere malutiakin
© Jaione Isazelaia
artobizarrak
© Jaione Isazelaia
artua eta babia
© Jaione Isazelaia
artua bere malutiakin
© Jaione Isazelaia
1. arto, artúa. (a). izena. . Zea mays. Maíz. artotarako lain be ez. (c). esapidea. Oso gutxi.   Ni para pipas. Taillerrian enajuan artotarako lain be irabazten. artúa aletu. ARTUA GARANDU, IRAKURRI, URKULDU. Desgranar maíz. Ik. irakúrri, urkúldu, garandu. artúa eréitteko mákina, artúa eréitteko mákinia. (c). izena. Máquina de sembrar maíz. Se compone de unas angarillas y dos tolvas paralelas que están a la distancia de los renglones. artúa jo. (c). aditza. Artoa aletu artaburuak zaku baten sartu eta mazoaz joz; antzina, "artajaikixan".   Desgranar el maíz metiendo las mazorcas en un saco y golpeándolas con un mazo. Mutikotan makiña bat aldiz ibillitakuak ga artua joten. Ik. artájaiki. artúa opillákin pagáu. (d). esaera. Norberari egindako kalte bat kalte handiago batez ordaindu, guk jaso dugun adibide bakarrean. Beste testuinguru batzuetan ere erabiliko zen.   Pagar con creces. 2. arto, artúa. (c). izena. Pan de maíz, borona. Artuai etxakok eitten azkarririk. Artuakin bakarrik aura. Don. Ik. basíllora, tremés. artua ta esnia janda azittako umiak. (d). esapidea. Gogorrak, osasuntsuak. Ze uste dok pa, guri irabaztia? Gu artua ta esnia janda azittako umiak gaittuk, e. 3. artó. (c). Artobero, kokolo.   Zafio. Ixildu ari, artó./ Kendu ari ortik, artó. Bokatibo gisa bakarrik. Azentua azkenean.
arto-gári, arto-garíxa. (d). izena. Artoa eta garia; labore hauen uztari buruz hitz egiterakoan.   Se cita así a veces al hablar de la cosecha de trigo y maíz, principales cereales en nuestra tierra hasta hace poco. Labore-urte ona eta labore-urte txarra, esan izan zuan, eta arto-garixagaittik uste juat. Artua ta garixa izate zittuan urteko kosetxok. Klem. ARTO-BABA ere entzun daiteke horrelako esaldietan: Aurten eztou arto-baba asko artuko./ Udazken euritsua, izan leikien txarrena arto-babiandako. Artoa eta baba elkarrekin hartu ohi dira.
arto-zopa, arto-zopak. (d). Artirinezko ogi pusketak esnetan egosita, antzina ohiko jatordua. Gero gabien arto-zopak jateko, artue egosi an da ondo gozue, e. (AA ArrasEus, 174. o.).
artó-árri, artó-árrixa. (d). izena. Artoa ehotzeko errotarria. Arto-arrixa be sarri pikau biar. Aniz.
arto-bába, arto-babía. (d). izena. Arto eta baba uzta. Biak batera erein ohi dira Aurten eztou arto-baba asko artuko./ Udazken euritsua, izan leikien txarrena arto-babiandako. Ik. arto-gári.
artobero
© Josu Okina
artóbero. 1. artobero, artoberua. "Egin barri daguan arto-urunezko ogixa, epela. Artobero ein barrixa oso gozua da; baiña egunekin asko gogortzen da." (SB Eibetno). 2. artóbero, artóberua. (c). adjektiboa. Pertsona lasai eta mokolo xamarra.   Persona tranquila y sin fundamento. Semeik zarrena artobero majua da. artóbero úsaiñak kendu. (c). esapidea. Fanfarreriarako gogoak kendu.   Quitar a alguien la fanfarronería. Ik segi ain aozabal da baten batek laster kendukosk artobero usaiñok.
artoberokeríxa, artoberokerixía. (c). izena. Artoberoaren ekintza. Zer, artoberokerixan batzuk esango jittuan.
artó-éreitte, artó-éreittia. (c). izena. La siembra del maíz. Arto-ereitte inguruan jentia juten zan ikezgiñara. JJp.
artólapiko, artólapikua. (c). adjektiboa. Tontolapikoa, txorimaloa.   Bobo, lelo (no es tan insultante). I, artolapiko, nun jarek nere giltzak? Ik. tontólapiko, artabúru.
artopiku. Ik. piku.
arto-txakur, arto-txakurra. (d). izena. (Angiozar) Eskorpioiaren antzeko zomorro bat omen da. (?).
artózuritze, artózuritzia. (c). izena. ARTÁZURITZE, ARTAZURIKETA, ARTOZURIKETA. Artaburuari maluta kentze lana. Gu mutikotan arto-zuritze asko einddakuak ga./ Afaldu aurretik artazuritzia izate zan erresaixua esanaz. (Lehenago artozuritzea errondarekin lotua joan ohi zen): Artozuritzia esaten jakon, da berakin batera errondia; ola jente... auzokuak, jente mordua batzen, gaztiak jeneralmente. Artozuritzia-ta, ba artozuritzia: errondia, jolasa. Artua zurittuaz jolasa. Ipuiñak kontau, argimutilla bota ipurdiaz gora-ta, atzamarka ibilli tta (barreak). Don. Ik. érronda.
ártu. 1. artu. (a). du aditza. Tomar, coger. ártzekuak artu. (c). Zartadak hartu. Aitta makilliakin etorri jakon da arek artu zittuan artzekuak.
hartzekuak euki
© Josu Okina
ártzekuak euki. (b). esapidea. ÁRTZEKUEKIN EGON. Oinarririk gabe kexatu, arrazoirik gabe minduta egon. Berandu baten aillegau zan da ala ta be artzekuekin zeuan./ Berak euki zittuan akzidentian kulpa guztiak da oinddio be artzekuak dauzka. bat artu. (c). esapidea. Ondo konpondu elkarrekin. Uztarripe baten eztabe bat artzen (idi) orrek. (Lar Antz). 2. artu. (a). du aditza. Harrera egin.   Recibir. Eta ze moduz artu zaittu amandriak pa? 3. artu. (b). du aditza. Encoger. Algodoizko prakak asko artzen dabe. urak artu. Encoger al lavar. Jertsia ziero nanotu jatan labadoran sartu ta urak artuta. 4. artu. (b). du aditza. Landarea errotu, jarri.   Coger tierra una planta, prender, arraigar. Iru pago landara sartu nittuan da batek bakarrik artu dau. lurra artu. (b). ARTU. Arraigar. Zuk sartutako lorak eztabe lurrik artu. 5. izena+artua. (d). Kutuna, begikoa. Orduan alkatian santuartuendako izaten zien kargu guztiak./ Kamioneruak taberna artuak eukitzeittue bazkaltzeko./ Aiztin parauero batek lo eitte zeban... Arek etxe artua zeban Aizti. (Lar Antz). Ik. santuártu.
artuémon. 1. artuemon, artuemóna. (c). izena. Harremana.   Relación. Familixa bixen arteko artuemonak baezpadakuak die./ Aintxiñan Uberak artuemon guztia Elgetakin zeukan. Agian singularrean gehiago pluralean baino. 2. artuemon, artuemóna. (d). izena. Harreman sexuala.   Relación sexual. Denpora baten konfesatzera joan bia zan, eta “geure artuemonak ondo eitteittugu?” Esate zan ori be. Don. Ik. eginkizun.