Hiztegia
ardátz.
1. ardatz, ardátza. (b). izena. Eje de un carruaje o, simplemente, eje. Burdixai ardatza apurtu jako. Ik. burtárdatz.
2. ardatz, ardátza. (c). izena. Iruten ari den haria biltzeko tresna. Madariaren forma du. Huso. Kerrua irun esate jakon; goruan ipiñi, sartu gerrixan da ardatzakin arixa eiñ. Hil./ Liñua ezaututa nao ni Eizal-en, amak gurian ardatzian, emen erretratuan dauan moduko ardatz orretan eitten zuan. JJp. Egurrezkoak, burdinazkoak, eskuz edo makinaz erabiltzekoak, eta forma ezberdinekoak izan arren, oso antzerakoak dira. Ardatzek ziri baten antza dute; alde baten punta bat kiribilatuta izaten dute haria biltzeko, eta beste aldean tope bat, biltzen den hariari eusteko.
Barriketia balitza gorua eta mingaña ardatza, nere andriak egingo leuke etxia bete mataza. (d). esaera. Klem. ardatzían eiñ. (d). ARDAZKETAN EIÑ. Haria egin ardatzez. Ni entzunda nao —beeko sua izengo zan, beste surik ez— gabian amaikak amabixak aldera artian ardatzian eitten onek andra zaarrok —geruaokua da makiñia— da an ardatzian eiñ da gizonak albuan jarri tta suai puxkat argi eraiñ, da ostian kosta eitten zala petroliua ta. Da suan argixakin iruten. Jjp.
Ik. ardázketa. 3. ardatz, ardatza. (b). izena. Subila, ehundegian ehotako ehuna edo bilbatutako hari berria biltzeko egurra. Eje del telar, enjulio. Telia biltzeko zeak, ardatzak, subillak. Guk subilla esaten giñuan normal. Josu.
Sin. subill. 4. ardatz, ardatza. (b). izena. (Eibar) Burdina hariztatzeko erreminta. Macho de roscar. Orrek ardatz txikixak dira eta kontuz ez bazabiz errez apurtuko jatzuz. (SM Burdin).
ardatz-étxe, ardatz-étxia. (d). izena. (Eibar) Hariztatzeko ardatzak birarazteko erreminta. Volvedor, porta-machos.
ardatz-nagusi, ardatz-nagusixa. (d). izena. (Eibar) Eje principal de la máquina herramienta, husillo patrón. Onen tornuonen ardatz-nagusixak ari biborra (Withworth) dauka eta ari metrikua emoteko gaizki be gaizki ibiltzen naiz. (SM Burdin).
ardáudun, ardaudúna. (c). izena. ARDAUTARI. Ardoa etxerik etxe banatzen duena. Repartidor de vino, vinatero Amabixak die eta laster etorriko da ardauduna.
árdazgei, árdazgéixa. (d). izena. Ardatz-gaia. Burtardatza egiteko enborra. Gure aittai entzuten notsan e, gure aittajunak eta juten ziela ara (Aramaixoko Kurtzeta aldera) ardazgeixak ekartzera. Astuakin. Jun ara ta bi trongo ipiñi astuai albotan-da. Don.
Ik. korósti.
ardázketa, ardázketia. (d). izena. Ardatzaz hari egitea. Hilado, acción de hilar con el huso. Neguan ardazketan jarduten zeben etxeko emakumiak. Ardatzian eiñ dirudi erabiliagoa zela ardazketan eiñ baino.
Ik. ardátz, górueta.
árdi. 1. ardi, ardíxa. (a). izena. Oveja. Hemen latxa arrazakoak daude bakarrik, baina izen hori ez da erabilia. Emengo ardixa esaten da «borro»arengandik bereizi nahi denean. Muturzurixak, muturbeltzak, muturgorrixak eta muturkakuak omen daude, besteak beste.
ardíttan eiñ. (c). esapidea. Artzantzan jardun. Illebete barru saldu ein giñuzen gero. Aitta be zaartu zan da, ardittan eitteko ta. Luis.
ardíttan ikási. (c). Artzain ofizioa ikasi. Nik ardittan ikasi naban ementxe txikittan, etxe inguruan. Luis.
ardíxa moztu. (c). Ardiari ilea moztu. Esquilar las ovejas. Guk beti esan izen dou ardixa mozteko artazixak. Pedro. Ik. ardí-mózte, bórro. ardixetara eitten dabena. (d). esapidea. "Se dice de los perros que adquieren el vicio de acometer a las ovejas. Ardixetara eitten ebana aurkittu zan a txakurra eta ill eiñ biar izan eben. 2. ardi, ardixa. (Eibar) Pulga.
Ik. arkakúsu, -o.
ardi-gánau, ardi-ganáua. (d). izena. Especie ovina. Danak batera artuta ardiganaua. Don./ Ardi-ganaua dabillen tokixan lirdika asko itten da.
ardibide, ardibidia. (d). izena. Ardiak basoan egiten dituen bidezidorrak.
Ardixak, ibillixaz basuan beti bide-txingor batetik, zittuen eregi ardibidiak. (Etxba Eib).
ardiérren, ardierréna. (c). adjektiboa. Beti atzean gelditzen denari esan ohi zaio. Artaldekoa gogora ekarriz, jakina. "Se dice del último, del que demora, del que queda rezagado." (Etxba Eib). Emen dator, alakon baten, gure ardi-errena. Azen.: ardíerren ere bai.
ardigáldu, ardigaldúa. (c). adjektiboa. Bakartia, inori jaramon asko egin gabe ibiltzen dena. Artaldekoa gogora ekarriz, jakina. Persona solitaria, que no hace mucho caso a los demás.
Nun ete da gure ardigaldua?
ardiille, ardiillia. (b). izena. Artilea, ardiaren ile gordina. Lana de oveja sin tratar.
Ardiillia be garbittu ein bieda, bere forman, jo ein bieda, gero kardau ein bieda. Hilari. Sin. ardílana, artílle.
árdiki, árdikixa. (b). izena. Ardiaren haragia. Carne de oveja. Ardikixa erosikot saltsan ipintzeko.