Hiztegia
arbóla-búru, arbóla-búrua. (c). izena. Gorakoa moztutako arbolak alboetara adarrak ateratzen dituen unea. Copa de árbol. Arbola buruan adarrak mozte ako, ta burua eitte ako. Da aura, arbola-buru aura, korapillo asko eoten da, da aura zela tornuan bueltaka etaaten daben, txapa ori, ba an urteten dau korapillua, eitten dittu dibujo oso polittak. Martin. Intxaurrondoaren arbola-burua eta arbola-zuztarra ei dira gehien ordaintzen direnak, oso loratsuak direlako.
arbólai, arbólaixa. (c). izena. ARBOLARI. Arboladia. Arboleda. Ferixa-lekuan arbolaixa zuan edarra baiña bota ein juen./ San Juango arbolaira makiña bat jente etortze zan sasoe batian. Ik. zúaizti.
arbóla-ipurdi.
1. arbóla-ipurdi, arbóla-ipurdixa. (b). izena. Arbola ondotik moztu ondoren gelditzen dena. La base y las raíces de un árbol, después de talarlo. Arbola ipurdixan jarri tta meriendia jan neban./ Goimendira Santiagotan juate giñanian, gure ilusiñua, arbola ipurdixak aldapan bera botatzia izate zan. Ik. ánpor. 2. arbóla-ipurdi, arbóla-ipurdixa. (c). Arbolaren behe partea, lurraren ondokoa.
arbola-perretxiko, arbola-perretxikua. izena. "Yesquero. Zuhaitz enborretan hazten diran perretxiko klasiak." (SB Eibetno).
Sin. iéska.
árbola-sústar, árbola-sustárra. (b). izena. Zuhaitz-sustraia. Inguru horretako zura oso estimatua da. Adarren juntetan arbola-burua, da arbola-sustarra. Intxaurrian-da geixen paatzen dienak die. Oso dibujo onakin tokatzen danak ixa prezioik eztauka. Ori paatzen dabe, bueno, disparatia! Martin.
Ik. arbóla-búru.
arburu, arburúa. (d). izena. (Eibar) "Peñasco, acantilado. Eguarbitzako arburuan jarritta, orduak emoten nittuan Anbotora begira./ Itsas-ertzeko arburuetatik arrantzale eitten eban amuagaz. Sin. arkatx." (Etxba Eib). Sin. arkatx.
ardailla, ardaillia. (Antzuola) "Iskanbila.
Lengunian berandu etorri zan Patxi ta gurian sortu zan ardailla./ Aman urtian egon zan gurian ardaillia, ango jendia, ango zaatia!" (Lar Antz). Sin. argamailla.
árdandei, árdandeixa. (d). izena. Ardandegia. Antiguamente, taberna en la que servían vino. Ferixia ikusi, ardandeixan sartu ta gabeko amabixak arte egote zien kontu-kontari. Ik. sárdandei.
ardangela, ardangelie. (d). (Leintz) Sotoa, ardoa gordetzen den lekua. Bialdu daue gizonori ardangelara, morrokuez zerrau dutzie atie, artu botilla bana hirurek eta biaje. (AA ArrasEus, 233. o.).
ardanzopa, ardanzopak. (c). izena. Ardao-zópa, ardao-zopak. iz. Ardo beroa ogi zopekin; antzina jan ohi zen zenbait familiatan. Vino caliente con sopas. "Sopa borracha". Ikezgintzan beti ezautu naban ardaua garrafoi baten erun, eta goizien ardanzopia esate gontxen. Katillu batea ardao puxkat bota, basokaa pare bat eo, eta azukarra bota dezente eta ogixa erdi-tostau... Mateo./ Entzun izan juat aintziñan umiei be ardao-zopak emote zotsela familixa batzuk Naparruan.
ardáo, -u, ardáua. (a). izena. Vino. Norbaitek edan ondoren botaka egiten duenean, iruzkin umoretsu hau entzun izan da: Itxuria danez, toki diferentetako ardauak eran jittuan.
Ardau gozuak lau begi eta oiñik ez.. esaera. (SM Ezten). ardáo beltz, ardáo béltza. (a). Vino tinto.
ardáo górri, ardáo gorríxa. (a). Vino claro.
ardáo gózo, ardáo gozúa. (b). ARDAO GOXO. Vino dulce, moscatel. Abadian ezkutuan monagilluak trago ederrak joten jotsen ardao gozo botilliai. ardáo zúri, ardáo zuríxa. (a). Vino blanco.
ardau-jana eiñ. (c). esapidea. (adierazkorra.) Ardoz bete belarrietaraino. Atzo guk ein giñuan ardau-jana... ez ur eta ez ardau izan. (c). esapidea. Norbait ganorabakoa izan, proiektu edo gauza batek funts gutxi eduki. Zuen sindikatua ez ur eta ez ardau.
ardátz.
1. ardatz, ardátza. (b). izena. Eje de un carruaje o, simplemente, eje. Burdixai ardatza apurtu jako. Ik. burtárdatz.
2. ardatz, ardátza. (c). izena. Iruten ari den haria biltzeko tresna. Madariaren forma du. Huso. Kerrua irun esate jakon; goruan ipiñi, sartu gerrixan da ardatzakin arixa eiñ. Hil./ Liñua ezaututa nao ni Eizal-en, amak gurian ardatzian, emen erretratuan dauan moduko ardatz orretan eitten zuan. JJp. Egurrezkoak, burdinazkoak, eskuz edo makinaz erabiltzekoak, eta forma ezberdinekoak izan arren, oso antzerakoak dira. Ardatzek ziri baten antza dute; alde baten punta bat kiribilatuta izaten dute haria biltzeko, eta beste aldean tope bat, biltzen den hariari eusteko.
Barriketia balitza gorua eta mingaña ardatza, nere andriak egingo leuke etxia bete mataza. (d). esaera. Klem. ardatzían eiñ. (d). ARDAZKETAN EIÑ. Haria egin ardatzez. Ni entzunda nao —beeko sua izengo zan, beste surik ez— gabian amaikak amabixak aldera artian ardatzian eitten onek andra zaarrok —geruaokua da makiñia— da an ardatzian eiñ da gizonak albuan jarri tta suai puxkat argi eraiñ, da ostian kosta eitten zala petroliua ta. Da suan argixakin iruten. Jjp.
Ik. ardázketa. 3. ardatz, ardatza. (b). izena. Subila, ehundegian ehotako ehuna edo bilbatutako hari berria biltzeko egurra. Eje del telar, enjulio. Telia biltzeko zeak, ardatzak, subillak. Guk subilla esaten giñuan normal. Josu.
Sin. subill. 4. ardatz, ardatza. (b). izena. (Eibar) Burdina hariztatzeko erreminta. Macho de roscar. Orrek ardatz txikixak dira eta kontuz ez bazabiz errez apurtuko jatzuz. (SM Burdin).
ardatz-étxe, ardatz-étxia. (d). izena. (Eibar) Hariztatzeko ardatzak birarazteko erreminta. Volvedor, porta-machos.
ardatz-nagusi, ardatz-nagusixa. (d). izena. (Eibar) Eje principal de la máquina herramienta, husillo patrón. Onen tornuonen ardatz-nagusixak ari biborra (Withworth) dauka eta ari metrikua emoteko gaizki be gaizki ibiltzen naiz. (SM Burdin).
ardáudun, ardaudúna. (c). izena. ARDAUTARI. Ardoa etxerik etxe banatzen duena. Repartidor de vino, vinatero Amabixak die eta laster etorriko da ardauduna.
árdazgei, árdazgéixa. (d). izena. Ardatz-gaia. Burtardatza egiteko enborra. Gure aittai entzuten notsan e, gure aittajunak eta juten ziela ara (Aramaixoko Kurtzeta aldera) ardazgeixak ekartzera. Astuakin. Jun ara ta bi trongo ipiñi astuai albotan-da. Don.
Ik. korósti.
ardázketa, ardázketia. (d). izena. Ardatzaz hari egitea. Hilado, acción de hilar con el huso. Neguan ardazketan jarduten zeben etxeko emakumiak. Ardatzian eiñ dirudi erabiliagoa zela ardazketan eiñ baino.
Ik. ardátz, górueta.
árdi. 1. ardi, ardíxa. (a). izena. Oveja. Hemen latxa arrazakoak daude bakarrik, baina izen hori ez da erabilia. Emengo ardixa esaten da «borro»arengandik bereizi nahi denean. Muturzurixak, muturbeltzak, muturgorrixak eta muturkakuak omen daude, besteak beste.
ardíttan eiñ. (c). esapidea. Artzantzan jardun. Illebete barru saldu ein giñuzen gero. Aitta be zaartu zan da, ardittan eitteko ta. Luis.
ardíttan ikási. (c). Artzain ofizioa ikasi. Nik ardittan ikasi naban ementxe txikittan, etxe inguruan. Luis.
ardíxa moztu. (c). Ardiari ilea moztu. Esquilar las ovejas. Guk beti esan izen dou ardixa mozteko artazixak. Pedro. Ik. ardí-mózte, bórro. ardixetara eitten dabena. (d). esapidea. "Se dice de los perros que adquieren el vicio de acometer a las ovejas. Ardixetara eitten ebana aurkittu zan a txakurra eta ill eiñ biar izan eben. 2. ardi, ardixa. (Eibar) Pulga.
Ik. arkakúsu, -o.