Hiztegia
illerri, illerrixe (Aram.). izena. (Aramaio) "Hilen oroimenez elizan ipintzen zen trapu beltz bat." (Orm Aram).
illéta, illetía. (c). izena. Funeral. Gaur zazpiretan illetak (edo illetia) Santamaiñan. Pluralean sarriago. Normalean entierru erabiltzen da, baina esapideetan, ostera, sarri entzuten da hitz hau. Iletatik berandu itzultzen bazen norbait, zera galdetzen omen zitzaion: Ze, zeruko ateraiño lagundu jatzue, ala? (Lar Antz). illetía bestéik éuki ez. (c). esapidea. Beti desgraziak kontatzen jardun. Se dice de quien siempre está contando desgracias. Aspertuta nago orrekin, illetia besterik eztauka ta. Baita: ILLETIA DARIXOLA, ILLETAK JOTEN. Edota Aren illeta-soiñuak etxaukan akaburik.
illínti, illíntixa. (d). izena. ILLÁNTI, ILLATI. Tizón, palo medio quemado. Beeko sutatik illintixak artu ta pizten zittuan zigarruak.
Azen. íllinti, íllanti, íllati ere bai. illíntixa baiño béltzaua. (c). esapidea. Oso beltza. Afrikano bat jebillan, illintixa baiño beltzaua, erlojuak saltzen.
illu, illúa. (d). izena. ILDDO (ARAM.), IXU, IRU (EIB.). Enbor zaharrek barrualdean daukaten usteldutako materia. Lo blanco y podrido de un tronco. Illua esate ako usteldutako... Arrama bat noizbaitten ebai itxuria, ta andik sartze akon mala da ori; beai buruai sartze akon, zea, ustela. Martin. Ik. iru.
íllun. 1. illun, illúna. (a). adjektiboa. Oscuro, -a. Kotxe illun baten ikusi dot.
berde-illun. (b). adjektiboa. GORRI-ILLUN. Berde oscuro. GORRI-ILLUN, ORI-ILLUN, etab.: rojo oscuro, amarillo oscuro, etc.
upan baino illunago. (d). esapidea. (Leintz) Oso ilun. Upa: barrika. 2. illun, illuna. (b). izena. La noche, la oscuridad. Guazen etxera, laster illuna dator eta./ Eneban ezer ikusten illunetan.
illunábar, illunabárra. (d). izena. Anochecer. Gu etxera orduko illunabarra izango da.
Hitz ia galdua. Illuntze, -i da arrunta. illuntábar, illuntabárra dio Donatok. Honek dionez, illuntzi baino ilunago dagoenean da illun(t)abar; eta istantzen sinonimoa izango litzateke eta egunsentiren antonimoa. Ik. illúnkera, ílluntzi, -e, istantz.
illunáldi, illunaldíxa. (c). izena. Ilun dagoen momentua. Lainoagatik bat-batean iluntzen denekoa, gehienbat. Momento de oscuridad. Illunaldixa dauka egualdixak, goizian euzki ederra egon da baiña.
illúndu. 1. illundu. (a). da-du aditza. Hacerse de noche, oscurecer. Neguan belaxe illuntzen dau./ Persianak jetxi ezkero kuartua illundu eitten da./ Eguna illundu dau./ Etxia illundu da 2. illundu. aditza. (Eibar) Pavonar. Ik. urdin-illundu.
illúnkera, illúnkeria. (c). izena. Eguna eta gauaren bitarteko hori. Denborazko kasuetan ia bakarrik. El anochecer, el paso del día a la noche; el crepúsculo vespertino. Atzo, illunkeran, aizerixa pentsau jatan zelaixan. Ik. illunábar, ílluntzi, -e, istantz.
íllunpe, íllunpia. (c). izena. Iluntasuna. Oscuridad, tinieblas. Argixa joan zanian ordu erdi inguru ibilli nitzan illunpian. NON kasuan, gehienbat. Bergara eta Antzuola artean, oso paraje ilunean dago Illunpe baserria. Ik. illuntásun, illun.
ílluntzi, -e, ílluntzia. (a). izena. Iluntzen hasten denetik afarira arteko tartea. El anochecer. Illuntzi gehiago illuntze baino.
illuntzión. (c). interjekzioa. Ilunabarreko agurra. Gutxi erabilia. Atsaldeon (argi samar dagoenean) eta gabon (ilun samar dagoenean) dira arruntak.
illuntzittu. (d). du aditza. Ilunabartu, iluntzea etorri. Laster illuntzittuko jok eta obe dozue lanai lagatzia. Klem.