Hiztegia

A | B | C | D | E | F | G | I | J | K | L | M | N | O | P | R | S | T | U | V | X | Z
dizíenbre
dornu-ardatz
dizíenbre, dizíenbria. (b). izena. Diciembre. Ik. abendu.
dobládillo, dobládillua. (b). izena. Dobladillo de una ropa. Ik. íxur.
dobláu. 1. doblau. (a). aditza. Doblar. Ez doblau liburua. dobláuta. (b). adberbioa. Leher eginda. Doblauta aillegau nitzan metara. 2. doblau. (c). aditza. Tolestu (arropak). Erropak doblaizu armaixuan sartu aurretik. Ik. tolóstu.
dóble, dóblia. (a). zenbatzailea. Doble. Orrek nere erdirik eztau lan eitten da doble (edo doblia) irabazten dau. Artikuluarekin zein gabe esaten da. Ik. bíkoti, bíkotx.
dóillor, doillórra. (d). adjektiboa. Ruin, mezquino, -a. Persona zittal eta borondate txarrekuei esate jakue doillorrak. Doilloren gauzie medranuek jan. esaera. (Aramaio) Pertsona zekenak gordetako gauzak alperrik galtzen direla. (Orm Aram).
doillorkeríxa, doillorkerixía. (d). izena. Doilorraren ekintza.   Ruindad. Doillorkerixa ori eztosku eingo orraittio.
doke joku, doke jokua. izena. (Arrasate) DOKE. Arrasaten orain dela gutxi arte Aste Santuetan jokatzen zen jokua: laban bat (edo antzeko zerbait) sartzen zen lurrean, atzean errektangulu txiki bat marrazten zen, eta metro batzuk urrunduta burdinazko fitxa borobil batzuekin jo behar zen labana, edo eta fitxa errektangulu barruan utzi. Ez bata eta ez bestea egin ezean, "karkabal" esaten zen.
Dolaria
© Asier Sarasua
dolaria
© Jaione Isazelaia
dolára, dolaría. (c). izena. Sagardoa egiteko prentsa. Lagar Sardaua eittera goiaz Esperantzara Luisek dolaria ipiñi dau ta. Ik. éstra, prensa.
domadóre, domadoría. (b). izena. Domador. Lehoiena, batik bat. Leoiak domadoria jan zeban.
domáu. (a). du aditza. Domar, desbravar. Zaldi domatzen abilla ei da. Ezi ere erabiltzen da baina esanahi zabalagoa du. Domau beti animalia bortitzak egiten dira; ezi berriz edozein, eta erakutsi zentzua ere badu. Ik. ézi.
dómeka, dómekia. (a). izena. Igandea.   Domingo.
domínistiku, domínistikua. (b). izena. Estornudo. Doministiku baten pasau dot goiza. komentario 1 doministiku eiñ. (b). du aditza. Estornudar. doministikuka. (b). adberbioa. DOMINISTUKA. Estornudando. Ordu erdi daroiat doministikuka./ Osasunerako oso ona doministuka eittia, e. Juan.
dómiña, dómiñia. (d). izena. (Eibar) Medalla. Domiñia urrezko katiagaz bialdu detsa andregeixari. (Etxba Eib)
Domúsantu egúna. (b). DOMÚSANTU(AK). Abenduak 1.   El día de Todos los Santos. Domusantu egunian betetzeittu urtiak./ Domusantuetan daukau gaztaiñerre jana. Azen.: Domusántu ere bai.
dón egon. (d). esapidea.

Ondo bizi.   Locución ya en desuso que parece equivalente a "vivir como un señor".

Aura berez eitten zalakuen. Olaxe bizi izan zan jentia. Gaur basarrixan "don" dare danak, "don" MERTZ. (AA BergEus, 333. o.).

don don egin. aditza. "Rifar. Derivado de la fórmula que se usa para rifar: Don, don, Beledon..." (SB Eibetno). don don beledon. (d). Haurren aukeraketa-leloa. Ik. aukerátu.
Donostía. (a). toponimoa. San Sebastián.
dontsa. DONTZA. 1. dontsa, dontsía. (d). adjektiboa. Txarrerako, gaiztokeriarako joera duena. Gure tia Margari dontsia zuan. Dana txarrerako jaukan. Klem. Emakumeez erabilia. 2. dontsa, dontsia. (d). adjektiboa. "Pesada, pelma. Emakumezkoengatik esaten da. Gauza bati buruz jardun eta jardun egiten duen emakume aspergarria. Dontzia da gero gauzia, beti kontu berdiñak esaten!
dóntsu, dontsúa. (c). adjektiboa. El/la dichoso, -a. Se usa sobre todo cuando uno está molesto de tanto oir hablar de un tema. Bariante dontsuoi be etzan bela akabatzekua./ Roldan dontsu orrek emun dau makiña bat zeresan. Beti zentzu peioratiboa. Sin. zoríoneko.
dórnu.
dornua
© Jaione Isazelaia
1. dornu, dornúa. (d). izena. Aleei (baba, gari, arto...) hautsa kentzeko erabiltzen den burdinazko tramankulu handia. Manibelari eraginez funtzionatzen du.   Aventadora mecánica. Dornua nere akorduan etorri zan Laudatzera. Lenao galbae aundixak izate zien, “artza” esate otxen, alanbrezko zea aundi batzuk. Aniz. Angiozarren zen dornu-fabrika. Angiozarren zuan fabrikia orrena. Amendik Arabaa-ta Burgosera-ta saltzen zuan. Industria inportantia izen zuan Angiozar dornuak eitten. «Dornugilliana», oinddio be... «Dornugillianekua» esate akuan familixiai. Don. 2. dornu, dornúa. (d). izena. TORNO, -U. Haria egiteko makina, goruetako makina. Egurrezkoak edo burdinazkoak izaten ziren.   Torno, rueca mecánica. —Narbaiza Azpikuan nik ezautu nebana zan burdiñazkua, egurrezkua lenao, eta esate zaban Juana Joxepa zanak askoz obia zala egurrezkua, eta uste dot erre ein jakuela; arek su artu sukaldian ero eztakit zer, da erre ein jakuen, da gero burdiñazkua, da kriston aldia zeuala esaten zeban. —Orren izena? —Tornua, tornua, ta beste batzuk, lania eitteko makiñia. Hil. Sin. gorúetako mákina. 3. dornu, dornua. izena. (Eibar) "Tornillo de banco.   Laneko bankuari edo mahaixari oratuta, esku-biharretarako, limarixak edo ajustadoriak pieziari oratzeko darabixen erreminttia." (SB Eibetno)