Hiztegia
agárrau. 1. agarrau, agarráua. (b). izena. Dantza lotua. El baile agarrado. Agarraua joten asten zienian gu baztarrera mokola-mokola./ Agarrauan abadiak ikusi ezkero kriston sermoia botatzen joskuan. AGARRÁUAN EI Sin. dantza-lótu. Ik. báltsio, kontradántza. 2. agarrau, agarráua. (a). adjektiboa. (despektiboa.) Zekena. Agarrado, -a. Txikito bat pagatzeko baiño agarrauaua dok. Ik. siku, ximur.
Agárre-égi, Agárre-egíxa. (c). toponimoa. AGARREI, ARRAI. Uberan, errekaren iparraldea, eguzkialdea, eguzki-begia. En Ubera se llama así a la ladera sur, a la solana. Agarre-egixa askoz be epelaua da. Dena dela, gutxik esaten du hala. Gehienek bere forma kontraitua: Árrai, Árraixa. Ant. Isúziar.
agértu. 1. agertu. (a). da aditza. Azaldu. Aparecer, dejarse ver. Amabirjiñia agertu jakon./ Ezta aspaldixan etxian agertu. Sin. azáldu. 2. agertu. (a). du aditza. Azaldu. Mostrar. Eztau agertu gauzia konpontzeko bape gogoik. Sin. azáldu.
agílloi. 1. agillói, agillóia. (d). izena. Teilatuko urak norabidez aldatzeko, gailurretik bi hormen ezkinako zapata gainera botatzen den egurra. Aguilón. Urak banatzeko, lau aldetara urak banatzeko,agilloia. 2. agillói, agillóia. (d). izena. Kamainako goihabea. Viga que sostiene el techo de la choza. Sin. gaiñegur, goiaga.
agin txikixak aspaldi jausi. (c). esapidea. Ume izateari utzi, heldutasunera ailegatu. Dejar de ser un niño, madurar. Agin txikixak aspaldi jausittakuak gaittuk gu. Sin. ágiñak bardínddu.
ágiñ. 1. agíñ, agíña. (a). izena. Diente. Ortz aurrekoei buruz erabiltzen da, eta ez asko. Denei agin esaten zaie. Alboetakoei alboagin, eta umetakoei esneagiñ. Haur hizkeran txatxur edo txatxurtxo.
Ik. txarri-ágiñ, ortz. Artu zarra ta ekarri berrixa. esaera. "Hortza ateratzen edo jausten zenean, hartu eta sutara botatzen zen, aitaren egin eta esaera hori esanaz. Gure gurasoen-eta sasoian, berriz, aitaren egin ostean sorora botatzen zuten." (Lar Antz).
agin txikixak aspaldi jausi. (c). esapidea. Ume izateari utzi, heldutasunera ailegatu. Dejar de ser un niño, madurar. Agin txikixak aspaldi jausittakuak gaittuk gu. Sin. ágiñak bardínddu. ágiñak bardínddu. (c). esapidea. Ume izateari utzi, heldutasunera ailegatu. Dejar de ser un niño, madurar. Ze uste dok pa? Aspaldi bardinddu jatazen neri agiñak gauza orrek sinisteko./ Puskat agiñak bardinddutakuak bia die mendixan lanian asteko. Sin. agin txikixak aspaldi jausi. ágiñak erakútsi. (c). esapidea. Gogor egin, mehatxatu.
Azkenian agiñak erakutsi biako jat gure mutikuai, bestela eztot karreraik eingo ta. 2. agíña. (c). izena. ÁIÑ. Etxegintzan, egurrezko osagai bati ateratzen zaion koska, beste osagai bat bertan trabatuta gera dadin. Muesca. Baiña amen goixan aiña etaata eoten die onek au beera etorri eztein, burdiña bat azpittik artzen da, eta amen tornilluakin lotu. Sebas. Agin txiki bat etaa aixkoriakin, aixkora muturrakin, da gero ortik josten giñuan. Jul. Sin. kóska.
3. agíña. (c). izena. . Taxus baccata. Tejo. Orri iraunkorreko konifera. Gutxi daude eta beste arbola mota batzuen artean egon ohi dira. Batzuk arrak eta beste batzuk emeak dira. Bere hazi gorri mamitsua ez, beste guztia pozoitsua du. Oso adartza zabalekoa. Nekez hazten da, baina bi mila urte inguru bizi daitekeela uste da.
agíñetako, agíñetakua. (a). izena. Haginetan ematen den kolpea. Golpe en la quijada. Ixilik egon ari, agiñetako bat ezpok artu nai. Ik. muturréko.
agíraka, agírakia. (c). izena. (Eibar) Reprensión. Gurasuen agirakian bildurretan dago. (Etxba Eib.) Sin. asarre. agiraka egin. esapidea. Errieta egin.
agíri. 1. agiri. (a). da-du aditza. AGERI. Begian aurrean egon. Aparecer. Estar a la vista, en el campo visual. Nere karteria ezta iñun agiri./ Begiratuizu gure umiak agiri dien ala zer. Orainaldi bukatugabean eta lehenaldi bukatu gabean erabil daiteke. Era bukatuetan agertu. Ietargixa agiri da: iretargia ikusten da; ietargixa agertu da: iretargia azaldu da, irten da. NOR-NORK bezala ere erabil daiteke. Keixa arboliak eztau agiri bape aleik./ Orrek agiri dabe diru asko daukela. 2. agíri, agiríxa. (a). izena. Documento, justificante, recibo. Kontribuziñoak pagau nittuan baiña agiririk etzosten emun. 3. agiri, agiríxa. (c). adjektiboa. Bistan dagoen gauza edo lekuaz esaten da. Dícese de la cosa evidente, de lo que salta a la vista, del lugar muy visible, etc. Gauza agirixa da alkarrekin asarretuta dabitzena/ Oso leku agirixan dago Agarregoikua. agiríxan egon, geldittu, etab. (c). esapidea. Argi eta garbi egon, gelditu. Quedar patente, al descubierto, estar a la vista. Agirixan geldittu da zeiñek dakixen fubolian da zeiñek ez./ Agiri-agirixan eukitzeittue diruak.
agitz. adberbioa. (Antzuola) "Batez ere. Bi pertsonari bakarrik entzun diegu. Lekukoei galdetuz gero, euren zaharrek erabiltzen duten hitza dela diote. Eskupeteruak zeintzuk izete zien? Bergaran eta Osintxun ere gauza bera gertatzen da berba honekin. Erropia itzulikaldera esegitzen da agitz, esan ohi zuen osintxuar baten amak. Aixkomente (Oñ.) eta komente (Lein.) zentzu berberarekin erabiltzen dira.
agoníxa, agonixía. (c). izena. AGOLIÑA (ARAM.). Agonía. Agonixan dagonian azken-arnasetan egoten da. Don.
ágor, agórra. (d). izena. Iraila. Adinekoek ezagutzen dute, baina erabili setienbre. I
Ez da izen arrunt edo adjektibo gisa entzuten. Ik. Amabirjiña Agorreko. agórra eiñ. (c). Putzu edo presa bat apropos lehortu, arrantzan errazago egiteko edo beste zerbaiterako. Operación de desecar una presa o un pozo para pescar más fácilmente. Baldiekin agorra ein presapian da edozenbat anborraiñ arrapau giñuan.
ágorte, ágortia. (d). izena. Sikutea, lehortea. Sequía. Gabonetan egundoko agortia zeuan. Ik. síkute.
agórtu. (c). da-du aditza. Putzu edo iturri bat lehortu. Agotar(se) una fuente o un pozo. Agostuan Lezan-go itturrixa agortu eitte zan./ Daukaten egarrixakin, errekia be agortu eingo neuke./ Diruak agortu jakozenian laster etorri zan etxera. Putzua denean sikatu ere esan ohi da, baina iturria denean beti agortu.