Hiztegia

A | B | C | D | E | F | G | I | J | K | L | M | N | O | P | R | S | T | U | V | X | Z
ikútu
illára
ikútu. UKÚTU. 1. ikutu. (a). du aditza. Tocar. 2. ikutu, ikutúa. (b). izena. Golpecito, toque, retoque. Ikututxo bat eiñ orduko garajera daroia kotxia./ Obria akabatzeko ikutu batzuk falta jaku. tóntotik ikutúik pe ez éuki. (c). esapidea. No tener un pelo de tonto. Orrek etxaukak tontotik ikutuik pe. 3. ikutu, ikutúa. (c). izena. Antz puxka bat.   Cierto parecido. Aittak pe badauka aittan ikutua./ Nik orri aman ikutua artzen jat. Pertsonez, batik bat. 4. ikutu, ikutúa. (c). izena. Zoro ikutua. I, Perikok ikutua etxaukak puxkat?/ Oiñ arte eztok sekula ain gaizki ibili, beti euki jok ikutua, baiña.
il. Ik. ill.
ilban, ilbana. (b). izena. Albaina.   Hilván. Lenengo ilbana pasau marketatik; ointxe eitten dana. Maria.
ilbándu. (c). du aditza. Hilvanar. Erropia, josi aurretik, ilbandu ein biar izaten da.
ilbárri. 1. ilbarri. (c). izena. Luna Nueva. Noiz da ilbarri? Mugagabean, eta honelako testuinguruetan, batik bat. Ant. ilbéte. 2. ilbarri, ilbarríxa. (c). izena. Luna creciente. Haltza da hilberrian (maiatzekoan) bota behar den zuhaitz bakarra Ilbarrikuak; orduantxe dau orrek [altzak] kalidadia fuertia, onen-onenian orduan botatakuak, ia beste erozein eur letxe auentatzen dau. Sebas. Askok ilargia hazten dagoeneko sasoiari soilik esaten dio ilgora, eta ilbarri, berriz, argirik batere gabe dagoen egunari, ilargi berri egunari, alegia. Beste askok ilbarri darabil bi kasuetan. Sin. ílgora. Ant. ílbera.
ilbeltz, ilbéltza. (d). izena. Urtarrila.   Enero. Don.k dio bere gurasoei Don.k dio bere gurasoei ilbeltz gehiago entzuten ziela enero baino. Orain enero entzuten da ia bakarrik.
ílbera, ílberia. (b). izena. Luna menguante. Askok ilberan mozten dau illia. Ik. ilbárri, ilbéte, ílgora.
ilbéte. (d). izena. Ilargi betea dagoen eguna.   Luna llena. Biar da ilbete. Mugagabean entzun ohi da eta goikoaren gisako testuinguruetan. Osterantzean illargi bete. Ik. illárgi béte.
íldako, íldakua. (a). izena. ILDDAKO. Muerto, cadáver. Zazpi ildako Frantzian atrako baten./ Ildakua kanposantura eruan dabe. Ik. ílla.
ilddía. (d). izena. Hil-deia. Norbait hiltzen zenean deiadarraren bidez baserriz baserri abixua pasatzeko sistema bitxia, antzina, 1920 aldera, galdu zena Osintxun. Horrela kontatu digu Hilari Gantxegik: Lenguan egon zan emen Rafael etorritta ta esaustan eze: Gure amak diño e, oiñ iñor iltzen danian ba eskelia, ezta? eta bere ama, bere ama Anizeta gaztia zanian-da ei zan ilddia, esaban; eta bai. Neu eskolan nebillela ero galdu..., neuk beratzi urte inguru neuzkanian ero ilddia galdu zan. Por ejenplo Migel il dda Bergaan, ezta, eta ori il ddan moduan ba besta (beste) bat; eta Bergatik etorren ba, Bergaan e, an egon zan salidia (hil-deiarena) ba olako etxetan. Arek eiñ euparia eta olako etxian Fulano il ddala. Eta gero ari kontestaziñua... Gizakumia danian Oso deigarria da basoari ilddia botatze eta honen erantzuna jasotzat emate hori. Siniskera animisten lekukoa dirudi. Anizetak ere eman digu usadio honen berri.
ilddo. Ik. illu.
ílddu, ilddúa. (d). izena. GARI-ILDDU. Galburua beltz uzten duen gaitza. Don. komentario 1
il-draun. (Eibar) "Campana que tañe a muerto." (SB Eibetno).
ilentxa, ilentxia. (d). izena. ILLENTXA, ILINTXA. Egur-zati erdi egosia.   Carbón mal cocido Puntia sartzen bazan lurretan, aura egosteke geatze zan. Ari esate akon ilentxia. Mateo./ Aizia zeiñ aldetati jotzen daben..., bestela geatuko da alde bateti ziero erreta txendorra, da bestekaldetik illentxia. Jose./ Ilintxia ba, iketza eitten asi baiña ein barik geatze zana; orrek e jeneral ixate zian baztarreko ertzetan da geatzen zianak. Cand.
ilentxa-txendor, ilentxa-txendorra. (d). izena. Ondo egosi gabeko egurrekin, ilentxekin, egiten zen txendorra.
ílgora, ílgoria. (c). izena. Hilargia hazten dagoeneko sasoia.   Luna creciente. Ilgoran ala ilberan gare? ilbarrixan gare dio ilgoran gaudela esateko. Ik. ilbárri, ílbera.
ilkánpai, ilkanpáia. (c). izena. Norbait hiltzen denean jotzen den kanpaialdia.
1. ill. IL. 1. il. (a). da-du aditza. Morirse, matar. Ik. ertzak il, karia ill. 2. ill. (c). aditza. Boleta jokuan, marka hobetu. Bost jo jittuk bi bolatan. Eztok txarra. Ezetz iñok il, bost euro! Sin. ondu. 2. ílla. (c). izena. Muerto. Atzo Plazentzian zazpi illak. Txiste gisa entzuna, ill hitzaren zentzu bikoitzagatik. Osterantzean oso gutxi, ildako erabiltzen da eta ia beti. 3. ílla. (c). adjektiboa. Apagado, de poca vida, muerto. Erri illa da Eskoriatza./ Ain persona illa zela izan leikien.
2. ill, illa. (c). izena. Mes. Joan dan illian izan zien San Fermiñak. Ik. illabéte.
illabéte, illabetía. (a). izena. ILLEBETE. Mes (uno, si no se especifica más). Iru illabete pasaittu gaixoik./ Etzan etorri eztakitt zenbat illabetian. Illabete zenbatzaileekin; ill, bestela. Dena dela, sarri hausten da arau-usteko hau.